Haki za vijana

By Khadija Mbesa  Mfumo wa haki za watoto unaweza kufafanuliwa kama mpangilio rasmi wa mujibu wa serikali mchakato na kushughulikiwa kwa mtoto anayekinzana na sheria kulingana na seti ya sheria wakati wa kuchukua utambuzi wa haki za mtoto na masilahi bora.  Kabla ya kuchunguza mfumo wa haki za watoto nchini Kenya, ingefaa kujadili ni nini ‘mfumo’? Kwa ufafanuzi, na katika muktadha wa shirika, mfumo ni muundo wa kusudi uliopangwa ambao una vitu vilivyounganishwa na vinavyotegemeana au vitu ambavyo vinaingiliana na kuathiri moja au mwingine huku bado ikilenga lengo la kawaida.  Ukuaji wa uhalifu wa watoto uliotambuliwa ulifanya iwe muhimu kwa serikali ya kikoloni kuja juu na sheria ya adhabu ambayo ilikuwa na nguvu juu ya taasisi. Taasisi za kurekebisha watoto zilichukuliwa kama hatua za kugeuza watoto kutoka magereza ya watu wazima wenye adhabu.  Tutalinganisha mifumo ya haki za jadi, enzi za ukoloni, baada ya uhuru na ya sasa, mifumo ya kisheria katika kushughulikia vijana. Kwa kufanya hivyo tutaweza kuelewa jinsi vijana walishughulikiwa enzi za jadi na enzi za sasa. Hii inachunguza athari za kuwaweka rumande Watoto kwa kutazama nadharia ya uwekaji alama kwa tabia mbaya na kanuni ya hatua ya mwisho ambayo inaweka mfumo wa nadharia ya utafiti. Na ni uzoefu upi wa Kenya katika kuwaweka Watoto rumande.  Asili ya haki ya vijana inaweza kufuatwa kwa mifano miwili mikubwa, mfano wa ustawi na mfano wa haki. Njia ya ustawi ilianzishwa amerika hadi mwaka wa 1960. Kabla ya karne ya nane, hakukuwa na hadhi maalum iliyopewa Watoto na ulinzi wa vijana kwa fadhila ya umri wao. Vijana walipata utaratibu ulio sawa na watu wazima, bila ya kutengwa na watu wazima wakati wa kifungo.  Mtindo wa haki uliibuka mwishoni mwa mwaka wa 1970 na mapema mwaka 1980. Kanuni ya msingi ilikuwa adhabu badala ya matibabu ya vijana. Mfano wa haki, ulitambua haki za kisheria za mtoto nailiwashughulikia wale waliopatikana na hatia kupitia adhabu kwa makosa maalum kulingana na ilivyoainishwa.  Mfumo wa Haki ya Jadi katika Kushughulikia Vijana  Mifumo ya haki za jadi hurejelea mtindo wa kupitisha mifumo anuwai kulingana na jamii za wenyeji. Jukumu lao kuu ni kudumisha amani na maelewano katika eneo la kawaida kwa jamii huko vijijini. Kwa mazoezi, mara nyingi huonyesha tabia ya urejeshi katika usimamizi wa mizozo na migogoro kwa msingi kwamba vyama vitalazimika kuendelea kuishi pamoja katika mipangilio ya kijamii inayotegemeana.  Utatuzi wa mizozo kati ya jamii za Kiafrika tangu Zamani umechukua fomu ya mazungumzo, upatanishi, upatanisho au ‘usuluhishi’ na wazee, wahenga na wanajamii wanaoheshimiwa.  Haki za Vijana katika Enzi za Ukoloni  Ukoloni ulileta mizozo ya kitamaduni kati ya tamaduni za Kiafrika na magharibi. Utamaduni wa Magharibi ulionekana kuwa bora na wenye nguvu zaidi, na hivyo kutishia tamaduni za Kiafrika.  Kituo cha Marekebisho cha Kabete kilikuwa taasisi pekee wakati huo. Ilianzishwa mnamo 1909 kwa sababu ya wasiwasi juu ya athari mbaya za maisha katika vitongoji kwa wavulana na wavivu. Ilikosa  mwelekeo wazi katika miaka yake ya mapema, kwani wavulana wachanga ambao walikuwa wamewekwa katika taasisi waligeuzwa kuwa wafanyakazi katika Shamba la Kabete.  Baada ya Uhuru na Mfumo wa Kisasa wa Kisheria katika Kushughulikia Vijana  Baada ya kupata uhuru, sheria ya msingi nchini Kenya inayohusu watoto wanaopingana na sheria ilikuwa Sheria ya Watoto na Vijana (CYPA). CYPA ilianzisha mahakama za Watoto kwa kusudi la kusikiliza mashtaka yote dhidi ya watu chini ya umri wa miaka kumi na nane, isipokuwa katika kesi ambapo watoto walishtakiwa pamoja na watu wazima ndipo walisikilizwa katika korti za kawaida za watu wazima. Mamlaka ya korti za watoto yaliongezeka kwa maswala ya jinai na kwa “ulinzi” au sio ya nidhamu. Hata hivyo mnamo mwaka wa 2001 kulikuwa na utekelezaji wa Sheria ya watoto ambayo hutoa mfumo mpana wa kuarifu utoaji wa huduma na msaada kwa Watoto wakiwa rumande.  Sheria ya watoto ya 2001 inatoa mfumo wa kuarifu kwamba utoaji wa huduma na kusaidia watoto walioko rumande. Vifungu kama hivyo ni pamoja na: maslahi bora ya mtoto, kanuni isiokuwa na ubaguzi, haki ya kupata huduma ya afya, na kinga kutoka kwa ajira ya Watoto, ambayo hutumiwa kwa watoto wanaokinzana na sheria. Korti zinatakiwa kuhakikisha kuwa watoto wana haki ya kusikilizwa na kushiriki katika mashauri yoyote ya korti ambayo yanaweza kuwaathiri. Kipindi cha kizuizi kinapaswa kutumiwa tu kama hatua ya mwisho.  Katiba ya Kenya inatambua haki ya kila mtu, pamoja na watoto, kufuata hatua kortini katika tukio la kunyimwa haki yoyote iliyohakikishiwa. Katiba inaweka wajibu juu ya serikali “kuzingatia, kuheshimu, kukuza na kutimiza” haki na uhuru katika Muswada wa Haki na kutunga na kutekeleza sheria kutimiza majukumu yake ya kimataifa kwa heshima ya haki za binadamu na Uhuru.   Kifungu cha 53 cha katiba ya Kenya chasema kwamba,  Kila mtoto ana haki–  (a) kwa jina na utaifa tangu kuzaliwa  (b) kupata elimu ya msingi bure na ya lazima  (c) kwa lishe ya msingi, malazi na huduma ya afya  (d) kulindwa kutokana na unyanyasaji, kutelekezwa, mazoea mabaya ya kitamaduni, aina zote za vurugu,  matibabu na adhabu isiyo ya kibinadamu, na kazi ya hatari au ya unyonyaji  (e) utunzaji na ulinzi wa wazazi, ambayo ni pamoja na uwajibikaji sawa wa mama  na baba kutoa mahitaji ya mtoto, iwe wameoa au hawajaoana  (f) asizuiliwe mtoto, isipokuwa kama hatua hiyo ni ya mwisho, na wakati anazuiliwa, iwe ni kwa muda mfupi Zaidi unaofaa na lazima atengwe na watu wazima kwa mazingira ambayo huzingatia jinsia na umri wa mtoto.  Juhudi hizi za kuwekwa rumande kwa Watoto, ilikusudiwa kupunguza uwezekano wa uchafuzi wa wahalifu wasio na uzoefu ili kuzuia ugumu wa mitazamo dhidi ya jamii na mamlaka inayotokana na uzoefu wenye uchungu katika taasisi za adhabu, epuka kumtaja mkosaji mchanga kama mhalifu na jamii na kama picha ya kutia moyo, Toa programu maalum za ujamaa tena kwa lengo la kuondoa tabia ya ugeni   Utaratibu wa Mfumo wa Haki za […]